Moğolistan’da göçebe çadır yaşamım

Gerçek bir Moğolistan gezisi çadırda kalmadan olmaz. Akşam üzeri yeni çadırın yapıldığı ve keçilerin kesildiği yerden (önceki yazım) arkadaşımın tipik Moğol göçebesi olan anne ve babasının yaşadıkları çadıra (GER) döndük. Moğolistan’da turistler için ger kampları var, buralar esas göçebe gerlerine göre daha temiz, yeni ve modern, içme suyu, her kampta bir veya birkaç ortak duş var. Fakat göçebe hayatında bu imkanlar yok, ben gerçek bir göçebe aile bulmak istedim ve bunu başardım. Ger’in Türkçe’deki adı YURT, ve ilk anlamı “sökülüp götürülen göçebe çadırının toprakta bıratığı iz”. Rusçası Yurta. Kazakçası киіз үй, okunuşu kiiz üy, anlamı keçe ev. Kırgızcası боз үй, okunuşu boz üy, anlamı boz, yani gri ev. Türkmencesi ak öy veya gara öy, anlamı çadırın güzelliğine göre ak ev veya kara ev. Yurt ile ger aynı göçebe kültürünün benzer evleri, çoğu yerde aynı kabul edilse de aslında biraz farklı: ger’in tepe tacı daha büyüktür ve yurtta olmayan iki tane taşıyıcı ahşap sütun olur; gerin çatı kirişleri düz, yurtunkiler kavislidir. Bu yazım Moğol göçebe çadır yaşamı, kültürü, gelenekleri hakkında bilgi içeriyor.

 

Moğolistan kırsalında kaldığım çadırın (ger) yanında, üzerimde geleneksel Moğol giysisi DEL, bacağımda Türk malı kot, ve ayağımda Hollywood’dan 25 dolara aldığım ABD malı, Çin üretimi Converse ayakkabı. Küreselleşme mi desem?

 

 

Moğolistan’da Yaşam

Moğolistan’da yaşam kırsalda göçebe kültürüyle şekilleniyor. Moğol kültürü için göçebe çadırı, göçmek, Moğol gelenekleri, göçebe kültürü, kımız, hayvancılık önemli.

 

 

Kaldığım GER görüntüsü aşağıda: Moğolistan videoları.

 

 

Moğol Göçebe Çadırı GER

Moğolca GER, ev demek. Bir ger ortalama 1 saatte kurulur veya sökülür, eşyası ile birlikte yılda 2 veya 3 kez, üç tane hayvanla (at, deve veya yak) taşınır. Olanlar kamyonetiyle taşır, göçebe yaşam başka bir yerde devam eder .

 

Ger kurmak için gereken malzemeler:

• Çatının tepesi için sırıkların birleşeceği bir ahşap tekerlek taç (toono)
• Tepe tekerlek tacını destekleyecek 2 adet ahşap direk (bagana)
• Çıtaları çapraz birleştirerek oluşturulan kafesli duvar (khana)
• Tepe taçı ile kafesli duvar arasına konulacak 88 adet ahşap çatı sırığı (uni)
• Ahşap kapı (khaalga) ve çerçevesi
• Ahşap taban (şal)
• Renkli, pamuklu perdeler (khöşig)
• Beyaz, pamuklu çatı içi kumaşı (dotuur burees)
• Çatıya ve duvarların etrafına keçe yün (esgii) tabakası
• Su geçirmez çadır bezinden çatı kaplaması (brezent)
• Beyaz pamuklu en dış kaplama kumaşı (gaduur burees)
• Tepe tekerlek tacı için dört çubuklu, kışın su geçirmez keçeli örtü (örkh)
• Bunları birbirine bağlamak için kayış, ip (ujas) ve urganlar (goşlon)

 

Tipik bir ger’in iç yerleşim planı:

A – Isınma ve pişirme için bacalı (jandan) basit demir soba (zuuch)
B – Odun sandığı (dörvölj)
C – Yerde oturup yemek yemek için alçak masa (shiree)
D – Konuklar için oturma yeri (ben tam da bu noktada oturdum)
E – Oturmak ve uyumak için divanlar (or)
F – Kişisel eşyalar için sandıklar (avdar)
G – Ger’in en önemli yeri: altar (sunak). Dolabın üzerinde ayna, Buda resmi veya heykelciği, aile resimleri
H – Gıda ve mutfak aletleri için kiler dolap (şkaf)
I – Su varili (usnii sav)
J – Kımız yapmak için araçlar
K – Eyer vs.

 

Yataklar (or), dolaplar (shkaf), sandıklar (avdar), masa (shiree) ve tabüreler (sandal) turuncu ağırlıklı olmak üzere canlı renklerle, geleneksel Moğol süslemeleriyle boyanır. Her gerin tepesindeki ahşap taçta, bir budist rahip tarafından (lama) kutsanmış bir kuşak (hadag) asılıdır. Mutluluk, barış ve sevgi getireceğine inanılır.

 

 

Aşağıdaki fotoğrafımda solda sunak ve önünde alçak masayı görüyorsunuz. Tabakta sol üstteki beyaz şeyler kabusum oldu, her girilen çadırda ikram ediliyor: kurutulmuş ekşimik (lor) Aruul. Son derece dayanıklı, taş gibi sert, tadı ve kokusu fena halde ağır.

 

Moğolistan’da kaldığım göçebe GER’ini yakından izleyin: Moğolistan videoları.

 

 

Moğolistan resimleri çekmek heyecan verici. Bağımsız ve rehbersiz bir Moğolistan turu yapıyorum.

 

 

Moğol Göçebe Çadır Yaşamı ve Kuralları

Akşam üç kuşak aile bireyleriyle beraber GER‘de toplandık, ben yukarıdaki çadır planında görülen D noktasına oturtularak onurlandırıldım. Saygın misafir ger’in sol iç köşesine oturtulur. Ger’de en önemli yer sunak ve dolabın olduğu yerdir. Kapıya doğru gidildikçe önem azalır. Yerde benim hemen soluma, sunağın önüne en yaşlı kişi, arkadaşımın babası, onun soluna da arkadaşım oturdu. Soldaki divanın üzerindeki bir oturağa, en yüksek noktaya ger’in kadını oturdu, etrafında bir tanesi başkentte üniversitede okuyan olmak üzere gençler yerleşti. Benim sağıma, yani ger’in soluna genç anneler ve çocukları oturdu.

 

Ahşap sırıkların bittiği yere bakarsanız aileye verdiğim hediyelerden bazılarını görebilirsiniz. Resmin tam merkezine yakın sırığa astıkları turuncu püsküllü nazar boncuğu. Onun solunda siyah yemeni asılı.

 

 

Gece çadırda getirdiğim hediyeleri sundum; tahin, pekmez, zeytin, badem, kuru uzum, nazar boncuğu, yemeni, karışık çerez, işlemeli para çantası, CD. Pek sevdiler her şeyi. Burada bulunmayan şey çok.

 

Moğol usulü votka içtik, tek bir küçük bakır tas gezdiriliyor ve sırayla içiliyor. Önce Sumyabayar’ın babası parmağını tasın içine sokup diline değdirerek tattı. Cengiz Han için zehirli olup olmadığını anlamak için böyle tadarlarmış, oradan kalma bir gelenek. Bir tane tas kullanılıyor ve tek kişi doldurma işini üstleniyor. Baba tası doldurduktan sonra sıradaki kişiye veriyor, sohbet devam ediyor. İstediğin zaman içtikten sonra tası yanındakine değil tekrar babaya geri veriyorsun, o istediği zaman yeniden doldurarak sıradaki kişiye uzatıyor, böylece devam ediyor. Moğol gelenekleri içerisinde ritüellerin rolü büyük.

 

GER’deki gıda dolabı, onların mutfağı. Her zaman kapının sağındadır, yukarıdaki planda H olarak gösterdim. Food cupboard in GER, their kitchen. It is always located at the right side of the door, as I indicated as H on the layout above.

 

Ben de bizim milli içkimiz rakıdan, içeriğinden, içilme tarzından bahsettim. Saygı duyduğumuz kişilere “şerefe” derken bardağımızı biraz aşağıda tutarak tokuşturduğumuzu göstererek anlatınca etkilendiler. Geleneklerden bahsederken ailenin babasının elini öperek yaşlıların elini öpme şeklimizi gösterdim. Üniversitede okuyan genç: “Alper, ailem seni çok ilginç buluyor, biz Batılıların böyle gelenekleri olduğunu bilmezdik, seni sevdik” diyerek aralarında konuştuklarını bana tercüme etti.

Moğol Gelenekleri

Moğollar anne-babalarına, büyüklerine, insanlara, eşyalara, yaşama ve doğaya saygı için çocukluklarında ailelerinden birçok kural ve gelenek öğrenirler. Yabancıların da Moğol gelenekleri ve kurallarına, göçebe yaşam geleneklerine uymaları iyi olur:

 

– Gerin ahşap sütununa yaslanılmaz, kötü şans getirir.

– Gerin içinde ıslık çalınmaz, fırtına veya aşırı yağmur getirir.

– Ateş kutsaldır ve hiçbir çöp atılmaz, su bile dökülmez.

– Yaşlıların önünde yürünür, arkasında değil.

– Başkasının şapkasına, bırakın bizdeki alıp kendi kafana takma şaklabanlığını, dokunulmaz bile.

– Bıçağın ucu hiçkimseye doğrultulmaz. Elden birine verilecekse sapı ona doğru tutulur.

– Kutsal olduğu için süt dökülmez.

– Hediye, yiyecek, içecek gibi şeyler mutlaka sağ elle alınır, ağırsa sol elle desteklenir.

 

Gece hep beraber ger’de uyuduk. Ayaklar ne otururken ne de yatarken sunağa doğru uzatılmaz. Hepimiz ayaklarımız kapıya doğru yatarak uyuduk. Böcek girmemesi için kulaklarımızı kağıtla tıkadık. Moğolistan’da yaşam zor.

Sabah “hadi dışarı, kahvaltıya gel” dediler, çıktım ve gördüm ki “kahvaltı” dedikleri aşağıda gördüğünüz haşlanmış sakatat kazanıymış, yanında da sol üst köşede gördüğünüz sütlü-tuzlu Moğol çayı tabii ki.  Manzara korkunçtu..

 

 

Moğol göçebelerde tabaktı, çataldı olmaz. Ortada bir tane bıçak olur gördüğünüz gibi, herkes onunla parçalayıp yer malzemeyi. Ben utana sıkıla dün gece verdiğim hediyelerden zeytini getirttim. Şu zeytini açsak da yesek dedim ekmekle, açtık, tattılar, “meyve mi bu, sebze mi?” diye sordular, çok garipsediler. Bizim her sabah kahvaltıda yediğimizi, 3 kıtadan bütün Akdeniz ülkelerinde olduğunu söyledim. Genci yaşlısı 15 kişiden bir tanesi bile daha önce görmemiş. Evirdiler, çevirdiler, üzerinde uzun uzun konuştular, çocuklardan biri korktu, ağladı, biri dokunmaya çalıştı falan. Pek sevmediler, epey konuştular hakkında. Bildiğimiz Marmarabirlik ekstra siyah zeytin canim. İyi ki biberli yeşil zeytin gibi bir atraksiyon yapmamışım, 3 gün kendine gelemezdi bunlar.

 

Ben açlıktan o zeytinleri öyle bir yedim ki, sanırım 1,5 zeytin/saniye hıza çıktım, çekirdekleri umarsızca fırlattım Moğol çayırına, “Moğolistan’da zeytin ağacı” gibi imkansız bir umutla.

 

Kahvaltıdan sonra iki amca ziyarete geldi. Gözlüklü olana hemen tabüremi verip ben de diğerleri gibi yere oturdum. Amcalar her ziyarette olduğu gibi bir şişe votka getirdiler. Bana da ikram ettiler ama sabah sabah bu ne, nazikçe geri çevirdim. Gözlüklü amca seramik tasta sütlü tuzlu Moğol çayı, diğer ikisi bakır tasta votka içiyor. Bu kez votkayı sunan solda gördüğünüz misafir. Votkayı tasa koyduktan sonra içmeden önce üç kez parmağını bakır tasa daldırıp birincide yukarı doğru (gökyüzüne saygı) bir fiske, ikincide yere doğru (yeryüzüne saygı) bir fiske, üçüncüde omzunun üzerinden geriye (atalara saygı) bir fiske votka attı.

 

 

Enfiye (Khoorog)

Moğolistan’da değerli bir enfiye şişesi (Khoorog ) geleneği var. Khoorog, akik (Gartaam), alaca akik (chalcedony, ilk bulunduğu yere ithafen kadıköytaşı olarak da literatürde geçer), yeşim (Khash) taşlarıyla yapılır, ve Naadam festivali sırasında, bizim limon kolonyası ikram etmemiz gibi bir gelenek olarak ikram edilir.Gördüğünüz Khoorog bana da ikram edildi. Enfiye çekmeyecekseniz bile uzatılan şişe mutlaka sağ elle alınır, incelenip koklanır, ben de öyle yaptım ve geri verdim. Enfiyeyi sunan kişi önce kendisi çeker, böylece içinde kötü bir şey olmadığını göstermiş olur.

 

 

Yeşim taşından yapılanlar az bulunduğu, pahalılığı ve dayanıklılığıyla zenginlerce kullanılır. Mercandan yapılan enfiye şişesi Shuren Khoorog da pahalıdır, hamile kadına sağlık ve refah getireceğine inanıldığı için kadına değerli bir hediyedir. Kadıköytaşından yapılan Mana Khoorog çok pahalı değildir ve daha yaygındır, bunu kullananların asla felç olmayacaklarına inanılır. En yaygın ve malzemesinin ne olduğunu anlayamadığım enfiye şişesi Chunchignorov (Çunçignorov) ise (Dorjplam) her türlü yaralanmaya iyi gelir. Enfiye şişesi süslemeli bir kese içindedir.

 

Moğolistan gezileri genelde 1 gün başkentte kalıp buradaki tur firmalarıyla arazi aracı (4×4 veya jip) ve sürücü eşliğinde çöl, turist kampları, at sürme vs. seklinde oluyor. Ben azmettim, gerçek bir göçebe Moğol çadırında kalmalıyım dedim ve başardım, fakat 2 gün kesif bir koyun eti kokusuna maruz kaldım, banyo yapamadım, çok az yemek yiyebildim. Moğolistan yaşamının içine girerek, gerçek Moğol göçebeleriyle kaldığım bir Moğolistan gezisi yaşıyorum.

 

 

Buradan sonra gideceğim kasabaya yol yok. Önceki gün bir minibüsçüyle konuştu Sumyabayar, listeye yazıldık, dolduğu zaman arayacakmış adam, yola çıkacağız. 10 saatlik yolculuğun ücreti 20 Lira. 5 Lira fazladan verip on koltuğu ayırttık ki emniyet kemeri takabileyim. Minibüsü fena dolduruyorlarmış zira. Arazi yolculuğu pek eğlenceli geçecek diye tahmin ediyorum.

 

Minibüsçüden haber geldi, yarın büyük olasılıkla hareket edecekmiş, öğlene doğru minibüs terminalinde olmalıymışım. Aşağıda gördüğünüz günün yemeğinin de etkisiyle arkadaşımdan beni kasabaya götürmesini rica ettim.

 

 

Moğol çocukları çok güzel. Orta yaşlılar, özellikle erkekler tuhaf, kaba saba bir hal alıyor. Ama yaşlıları da güzel, zarif bir bilgelik gelmiş gibi yüzlerine. Gözlemlediğim kadarıyla Moğolistan kadınları yaşamın her alanında aktif ve önde.

 

 

Moğolistan’da Otel

Sumyabayar kasabadaki evlerinde kalabileceğimi söyledi ama ben otel istedim. Sonor Khairhan Otel’e gittik. Festival olduğu için normal (15 TL) ve yarı-lüks (20 TL) oda kalmamış, sadece tek olan lüks oda (30 TL) boş, hemen kabul ettim ve odama gittim. Bizim standartlarımızda “lüks” değil ama buraya göre çok büyük ve şık. Kocaman bir salonda deri koltuklar, TV, buzdolabı, vs. Odada kocaman dolap ve ayna, çalışma masası, yatak odasında kocaman yatak. Her taraf halı kaplı.

 

Banyonun kapısını açınca şok geçirdim; daha önce birkaç kez lüks otelde ve evde bulunmuştum, ama hayatımda bu kadar büyük bir banyo görmedim ben. Fayansları yeni bu dev banyoda bir köşede duş kabini, diğer köşede tuvalet, yanda lavabo-ayna, ve kocaman bir boşluk var.

 

Moğol Kızı ve Gücü

Su şişemi koyayım diye buzdolabını açtım, fakat çalışmıyordu. Kapıyı açtım, görevli kız geçiyordu tesadüfen, İngilizce bilmiyordu, işaret ettim, fişini çıkarıp dolabı kavradı, ben “dur bacım, belini inciteceksin, beraber taşıyalım” demeye kalmadan kaldırıp götürüverdi. İncecik, tipik, zarif Moğol kızı, hani şu mutfak tezgahı büyüklüğünde olanlardan buzdolabını hiçbir zorlanma belirtisi göstermeden tebessümle taşıdı. Moğolistan kızları beni şaşırtmaya devam ediyor. Hemen geri geldi, kucağında başka bir buzdolabı, fişini prize taktı, çalışmadı, onu da kucaklayıp götürecekken durdurdum, başka bir prize taktım, çalıştı. Hayran bir bakışla güldü, Moğolun gücü ve Türkün zekası birleşerek sorunu çözdü. İkinci dolap da çalışmayınca bizim mantığımız prizden şüphelenir elbette. Ben bu yolu denemeseydim kız kaç tane dolap getirip götürdükten sonra priz aklına gelecekti acaba?

 

Çıkıp bir tane patatesli börek, bir kıymalı börek yedim, kocaman bir bardak kımızla beraber 1TL (800 Tugrik – Moğolistan para birimi. төгрөг, tögrög). Ucuz olmasına ucuz burası ama, şöyle zeytinyağlı bir yaprak sarması olsa da yesem. Peee, fanteziye bak!

 

Moğolistan gezi yazılarımın devamı burada: Kelle Koltukta Yolculuk .