Moğolistan’da Şamanizm ve Tengricilik

Şamanizm

Moğolların yarısı dinsiz, diğer yarısı ise Tibet Budizmi‘ne inanıyor. Ancak Moğolistan Budizmi başta eski Türk ve Moğol dinleri Şamanizm ve Tengricilik olmak üzere ülkeye özgü coğrafyanın, koşulların ve göçebeliğin etkisiyle şekillenmiş, buraya özgü bir Budizm.

Şamanlığın Türkler’e özgü olmayıp neredeyse bütün Asya’ya yayıldığı biliniyor. Araştırmacılar, artık Amerika Kızılderilileri’ni de Şamanizm kapsamında ele alıyorlar. Nitekim Mircea Eliade Şamanizm adlı kitabında Asya’nın şaman topluluklarında, Amerika Kızılderilileri’nde ve Okyanusya yerlilerinde sayısız unsurun ortak olduğunu ortaya koyuyor. Aşağıda Moğolistan’da ziyaret ettiğim bir Şamanın evinden nesneler görüyorsunuz.

Şamanlığı başta Orta Asya ve Kuzey Asya halkları olmak üzere, Tunguzlar, Moğollar ve Türklerdeki inanışın yanında  Mançularda, Laponlarda, Eskimolarda, Vogullarda, Ontiyaklarda, Samoyedlerde, Kafkaslar’da, Hindistan’da, Çin’de, Japonya’da, Endonezya’da, Malezya’da, Polinezya’da, Avustralya’da, Büyük Okyanus’un diğer adalarında, Alaska’da, Grönland ve İzlanda’da, Kuzey Amerika’da, Guyana’da, Amazon bölgesinde ve Afrika’nın birçok yerine kadar bile genişletip temel ilkeler değişmemek koşuluyla az ya da çok cemaatının bulunduğunu söyleyen yazarlar var. Ancak bizim bildiğimiz anlamdaki Şamanizm Orta ve Kuzey Asya halklarının dini. Şamanlığın ne zaman ortaya çıktığı, ne gibi değişiklikler geçirdiği kesin olarak bilinmiyor.

Moğollarda Şamanizm

Net bir öğretisi veya kitabı bulunmayıp bir tür mistisizm olan Şamanizm Moğolların eski dini ve bugün daha çok ülkenin kuzeyinde inananları var. Göçebe Moğol kavminin ve Cengiz Han’ın inanç sistemiydi ama bugün kültürel alana terk edilmiş durumda.

Moğol Şamanizmi

Moğolistan‘da kadın şamana udgan, erkek şamana bo denir. Şamanın özel iyileştirici ve dini güçleri vardır. Bir şamanın gücü doğuştan geliyorsa udmin, güçleri belli bir hastalık ve olay sürecinden sonra görünmeye başladıysa zlain olur. Şamanın temel işlevlerinden birisi, ruhun yoldan çıkmasının yol açtığı her türlü hastalığı iyileştirmek, ve ölen birinin ruhuna öte dünyaya dek eşlik etmektir. Şamanlar insanlar ve ruh dünyaları arasında aracılık ederler, ve altı saate kadar süren “trans” diyebileceğimiz kendinden geçme halleri (Şamanik yolculuk) sırasında ruhlarla haberleşirler.

Şamanizm ve Türkler

Şamanizmin Moğol kültürü ve sosyal yaşamında önemli bir yeri var. Hem göçebelerde hem de kent yaşamında kadının güçlü bir yeri var, kadın yaşamın her yerinde etkin. Şamanizmin bir parçası da göğe tapmak. Moğollar ülkenin her yerindeki ovoo‘larda göktanrılara gökyüzünü temsil eden mavi bezler bağlıyorlar. Bizde dilek ağaçlarına çaput bağlamak olarak hala yaşayan bir şaman geleneği. Bugün Moğolistan’ın kuzeyinde ve Orta Asya’nın diğer bölgelerinde az sayıda da olsa Şamanist Türkler bulunuyor. Şamanizm ve Türkler ilişkisi bizi halen yaşayan bazı geleneklere götürüyor.

Eski Türk İnançları

Eski Türk inançları ve töresi yüksek erdem, dürüstlük, mertlik, onur, kadına saygı ve sevgi, yaşlılara itibar ve hürmet ile hayvan ve doğa sevgisine dayanan bir yaşam birlikteliği olarak özetlenebilir. Kadın erkeğin yoldaşı, acundaşı, kutlu ailenin temel direğidir. Kadın ve erkek hep birlikte çoluk çocuk eğlenir, yemek yer, dans eder, saz çalar, şarkı söylerler.

Doğa, kırlar, dağlar, göller, ırmaklar, hayvanlar, insanlar ve onların tinleri (ruhları) hepsi birliktedir, birlikte yaşarlar. Acun (evren) ve insan uyum içindedir. Şaman, kam, ya da ozan-büyücü (druide) toplumun tinsel (ruhsal) önderidir. Her şey, her zerre canlıdır, hayat doludur. İnsanlara can vermeden önce gökte kuşlar gibi yaşayan tin “soluk, nefes” anlamına da gelir. Ölüm soluğun kesilmesi, tinin tenden (bedenden) ayrılması olarak algılanır. İnsan ruhunu genelde kuş simgesi temsil eder.

Tin ortak, tenler farklıdır. Hayvan ruhları da insan ruhları gibi ölümsüzdür. Hayvanın ayrı, insanın ayrı evreni yoktur. Evren ve yaşam birliği vardır. Bu tümlük ve ortak acun düşüncesi, kaynağını “Kök Tengri” Gök Tanrı’dan alır. İnsan Gök’ün verdiği yaşam gücünü korumaya ve çoğaltmaya çalışır. Bu yaşam gücü veya yaşam ruhuna “Kut” denir. Kut, “uğurlu, kutsal, şanlı” anlamlarına da gelir. Bugün de “kutlu olsun” deriz.

Saha Türkleri’nin İnançları ve Manevi Kültürü

Bizde yaygın olarak Yakutlar olarak bilinen, ama asıl adı Sahalar veya Saha Türkleri olan Asyalı kavmin köklü inançları hakkında Yakutsk’da tanıştığım öğretim üyesi Ludmila Egorova konunun uzmanı bir araştırmacı olarak şöyle diyor: “Tanrı bilinci, Eski Hunlar’da, Türkler’de ve Moğollar’da yayılmış, adaletli bir devlet kurmalarında önemli yer almıştır. Fakat Tanrı’ya tapınan diğer milletler O’na farklı isimler verseler de, tek bir Tanrı’dan bahsettikleri o milletlerin mitolojileri ve geleneklerinde görülmektedir. Bu bilincin çok eski köklere dayandığını, Polinezya ve Mikronezya’da yaşamış olan insanların mitolojisinde “Tangaroa”, eski Sümerlerde “Dingir (Tingir)” (M.Ö.3-4 bin yıllarında) kavramlarının olması kanıtlamaktadır. Tanrı bilincinin, kaynaklara göre 6 bin yıl önce var olduğu ve Budizm, Yahudilik, Hristiyanlık ve İslam’dan daha eski olduğu bilimsel olarak tarihçiler tarafından kanıtlanmıştır.”

Egorova’nın Saha Türkleri’nin kültürü, töresi ve inancı hakkında yazısını pdf dosyasında okuyabilirsiniz:

saha turkleri dini inanclari

Tengricilik

Tengri (Öztürkçede Tanrı), Göktürkler, Hunlar, Macarlar ve Moğolların eski inancı Tengricilik’de Gök Tanrı (Kök Tengri), ya da Gök’ün yüce tini (ruhu) demek. Tengricilik ya da Göktanrı dini tüm Türk ve Moğol halklarının, şimdiki inanç sistemlerine katılmadan önceki inancı. Tengri‘ye ibadet etmenin yanında Animizm, Şamanizm, Totemizm bu inancın ana hatlarını oluşturuyor. Tengri, bugünkü Türkçedeki Tanrı sözcüğünün eski söyleniş şekli. Orhun Yazıtları‘nda ilk çözülen kelime olup, yazılışı ” ” şeklinde.

Bu inanca göre, Gök’ün yüce ruhu Tengri’ydi. Kişiler kendilerini gök baba Tengri, toprak ana Ötüken ve insanları koruyan atalarının ruhları arasında güven içinde hissedip, onlara ve diğer doğa ruhlarına dua ederlerdi. Moğolistan’da kaldığım bir göçebe çadırına misafir gelen yaşlı amca votkayı içmeden önce üç kez parmağını bakır tasa daldırıp birincide yukarı doğru (gökyüzüne saygı) bir fiske, ikincide yere doğru (yeryüzüne saygı) bir fiske, üçüncüde omzunun üzerinden geriye (atalara saygı) bir fiske votka attı. (Bkz.  Moğolistan’da göçebe çadır yaşamım)

Büyük dağların, ağaçların ve bazı göllerin güçlü ruhları barındırdıklarına inanarak dualarını bazen bu cisimlere yöneltirlerdi.Fakat bu cisimler tanrı kabul edilmezdi. Sadece onun yeryüzündeki varlığının bir göstergesiydi. Göğün ve yeraltının 7 katı olduğuna, her katta çeşitli ruhların varolduğuna inanılırdı. İnsanlar doğaya, ruhlara ve diğer insanlara saygılı davranıp belli kurallara uyarak dünyalarını dengede tutmaları ile kişisel güçlerinin doruğuna varıp dışarıya yansıdığına inanırlardı. Eğer bu denge, kötü ruhların saldırısı veya bir felaketten dolayı bozulursa, bir şamanın yardımı ya da Tengri’ye verilen bir adak ile yeniden düzene sokulması gerektiğine inanılırdı.

Tengrinin yanında Tengriciliğin coğrafyasında en yaygın ve en tanınmış kutsal varlıklar şunlar:

• Umay (Iduk Umay ya da Tenger Ninyan da denir): Bereket tanrıçası. Tengri’nin kızı.
• Ülgen (Altaylar’da Adakutay, Yakutlar’da Ak Toyun): Tengri’nin oğlu. Gök âleminin (cennetin) efendisi.
• Erlik Han (Yeraltı âlemi=Yerlik/Erlik): Tengri’nin oğlu. Yeraltı âleminin efendisi.

Bu inancın kalıntılarını bugün Moğollarda (Lamaizm ile birleşmiş şekilde), ve bazı hâlâ doğa’ya bağlı göçebe yaşam tarzı sürdüren Türk Halkları’nda, örneğin Altay-Türkleri ve Yakutlarda bulmak olası; ama, Tengriciliği çoktan bırakmış halklarda da bu inancın birçok parçası; İslam, Hıristiyanlık, Budizm, Musevilik ya da Taoizm ile birlikte, geleneksel kültür olarak hâlâ sürüyor. Örnek olarak, ağaca çaput bağlama gibi gelenekler ve Türkiye Türkçesindeki “Utançtan yedi kat yerin dibine girdim” deyimi gösterilebilir. Yine, ölen birisin ardından yapılan mevlid törenleri (haftası, kırkı, elli ikisi ve yılı diye de bilinir) Şamanizm ve Tengri dininde bulunan bir gelenek. Genel olarak, dini ne olursa olsun tüm Türk ve Moğol uluslarda Şamanist ya da Tengri dönemi gelenekleri görmek olanaklı.

 Moğolistan seyahatimin devamı için tıklayın: Budizm