Erdenet ve Kasaba Festivali

Ulan Bator‘dan 12 saatlik yataklı tren yolculuğuyla Erdenet kasabasına geldim. Trende tek İngilizce konuşabilen kişi “My English too small” dedi, yine de sevindim bunu duyduğuma önce, fakat hakikaten öyleymiş, en çok söylediği laf bu oldu. Ertesi sabah Erdenet’te Sumyabayar’ın akrabası beni alıp eve götürdü. Kasabadaki büyük bakır madeninde çalışan mühendis çift, ahşap evde oturuyor. Elektrik var ama su yok. Ağzı açık bir varildeki pek temiz olmayan suyu kullanıyorlar. Moğolistan’da yaşam kolay değil. Evet, Moğolistan gezisi doludizgin devam ediyor.

 

 

Moğolistan Evleri

Moğolistan‘da göçebeler çadırda (GER), yerleşik olanlar ise kent ve kasabalarda merkezdeki beton binalarda ve merkezin çevresindeki çadırlarda ve ahşap evlerde yaşıyor. Bunların çoğunda elektrik var ama su tesisatı yok. Bahçeleri nedense oldukça yüksek ahşap veya tenekelerle çevrili, tuvaletleri dışarıda. Barakanın biraz iyisi. Yollarda beton veya asfalt sözkonusu bile değil.

 

 

Moğol arkadaşlarımın resimdeki evi ortalamanın üzerinde düzgün ve özenli olsa da, iki mühendis bundan sonra da sık göreceğim tipik Moğol tuvaleti şeklini aşamamış. Tehlikeli bir tuvalet, aşağıdaki dev çukura düşmemek gerek. Moğol tuvaletlerini ben çözemedim. İki tane ayak yeri, bir tane de delik olması gerekmez mi düz mantıkla? İki tane delik ve üç tane ayak yeri neden? Delikleri irice olmayan bir insan düşecek kadar büyük yapmak nedendir?

 

 

Erdenet ülkenin kuzeyinde, varlığının tek nedeni buradaki büyük bakır madeni (EMC, ECM) olan bir kasaba. 1974 yılında Sovyetler Birliği tarafından kurulmuş ve ülkenin ikinci en büyük “kenti”. Bizim küçük bir Anadolu ilçesini andıran kasabayı SSCB eski haritalarda bilerek yanlış yerde gösterir, gizli tutarmış.

 

Erdenet’te DEL giyen Moğol ve modern giyinen hayırsız oğlu. DEL giymemiş ama Moğol geleneğine uygun olarak büyüğünün önünde yürüyor.

 

 

Akşam üzeri Moğol arkadaşlarla kamyonete atlayıp anne-babasının yaşadığı kırsaldaki çadıra uğradık, oradaki sürüden epey uğraşarak bir koyun yakaladılar, kasabaya götürmek üzere yola çıktık.

 

Koyunu arkaya bağlarken çektiğim görüntü aşağıda:

 

 

Yolda lastik patladı, iki tekerleğin arasına taş sıkışmış. Tamire kalkıştılar ama gerekli İngiliz anahtarı yoktu. Şöyle bir düşündüler en yakin çadır nerededir diye, sonra kafadan bir yöne doğru kaptırdık arazide epey gittik dambara dumbara.

 

Arabamız bozulunca mecburen ezbere bir süre yol alıp ilk rastladığımız göçebe çadırına yöneldik. O kesede süt süzülüyor, üstte kalan kurutuluyor.

 

 

Moğolistan’de Ne İçilir?

Bir çadıra vardık, anahtar varmış. Buyur edildik, çadıra girdik, hemen taze kaymak, ekmek, çay (tabii ki sütlü ve tuzlu) geldi. Moğol çayı (İngilizce yazılışı: Suutei Tsai. Moğolcası: Сүүтэй Цай, okunuşu süütei çay, veya kısaca çay) şöyle yapılıyor: her çadırın ortasında kurulu sobanın üzerindeki kazana üçte iki süt, üçte bir su konuyor, dallarıyla beraber bir tutam çay atılıyor ve tuz eklenip kaynatılıyor. Bütün gün bunu içiyorlar. Yöreye veya duruma göre çaya un, tereyağ, pirinç ve mantının küçük çeşidinden (banş, bansh, Банш) katılıyor. O zaman çayın adı mantılı çay (Banştai Çay – Банштай Цай) oluyor.

 

 

Yan yana iki çadırda yaşayan akraba iki ailenin erkekleri yoktu, belki hala hayvanlarıyla beraber uzakta, belki de kasabadaydılar, ama Moğol kadınları “beyim çadırda yok, ben bilmem, beyim bilir” demeyip bize yardım ettiler ve yakın davrandılar. Ben bu kadınların sıcaklığını, doğallığını, fotoğraflarını çekerkenki gülümsemesini sevdim.

 

 

Anneler geleneksel Moğol kıyafetleriyle, çocuklar ise Çin malı Adidas vs. Kuşak farkı.

 

 

Neyse ki biz içeride hasbihal ederken diğer iki arkadaş lastiği değiştirdiler ve kasabaya gittik.

 

Naadam Festivali

 

Moğolistan’ın en büyük ve önemli etkinliği geleneksel Naadam Festivali. Bu festivalde Moğolların üç ana sporu yapılıyor: okçuluk, güreş ve binicilik. En büyük Naadam 11-12 Temmuz’da Ulan Bator‘da yapılıyor ve ülkeye en çok turist o zaman geliyor. Ben onu görmedim ama şanslıyım çünkü bu kasabanın yerel Naadam Festivalinin bir kısmına denk geldim. Turistik bir şey olmadığı için kasabaya yabancılardan pek uğrayan da yok, festivalde yabancı olarak sadece birkaç İspanyol vardı, onlarla tanıştım. Moğol kültürü içerisinde güreş önemli.

 

Ben güreşe denk gelmedim ama Moğolistan’da güreş önemli. Ülkede güreşin başlangıcının 7.000 yıl öncesine kadar gittiğini söyleyen tarihçiler var. Güreşte yaş sınırı, kilo sıkletleri falan yok. Amaç rakibin dengesini bozup yere devirmek. Moğol güreşinin Moğolcası Bökh; bugünkü Moğolca: Бөх veya Үндэсний бөх.

 

Monta benzeyen geleneksel güreşçi giysisinin (Jodag) arkası kapalı, önü açık, belden iple bağlanıyor. Nedeni ilginç. Uzun yıllar önce bir güreş musabakası yapılmış, sonra şampiyon olan kişinin bir kadın olduğu anlaşılmış, erkekler rezil rüsva olmuş. Ondan sonra güreşlere kadınlar çaktırmadan katılamasınlar diye bu önü açık tuhaf montu icat etmişler ve şart olmuş. Güreşçilerin giydikleri külotun adı Shuudag, deri çizmelerinki ise Gutal.

 

 

 

 

 

Festivalden kısa bir görüntü: Moğolistan videoları.

 

 

Bugün 2 kıymalı börek yedim, yanında bir kocaman bardak kımızla birlikte 90 Kuruş (700 Tugrik, Moğolistan para birimi), mis gibi. Başka bir defasında kasabada kafeye benzer bir yer buldum, yemek yemeğe çalıştım, hiç anlaşamadık, çıktım. Bir avluda, ikinci katta anne-kızın işlettiği bir lokanta bulup girdim. Moğollar çok koyun eti yer, ben de bu kez tavuk yesem dedim. İngilizce anlatamadım yine derdimi, menüden de anlamam. Üçümüz epey çaba gösterip bir yere varamayınca ben gıdakladım, anladılar, güldüler ve tavuğumu pişirdiler.

 

 

Kasabanın diskosu ve linç girişimi

 

Erdenet kasabasında diskoya gittiğim gece telefonumla çektiğim kısa görüntü: Moğolistan gece hayatı.

 

 

Moğolistan’da Gece Hayatı

Gelelim Moğolistan’da gece hayatı notlarıma. Gece kasabanın tek diskosuna gittim. Başkentteki moğol arkadaşlar ülkedeki kadın sayısının erkek sayısından fazla olduğunu söylemişlerdi ama pek inanmamıştım. Bundan sonra gezdiğim yerlerde dikkat etmemi söylediler. Diskoda kız sayısı oğlan sayısından epey fazlaydı, üşenmeyip saydım kız/oğlan oranı 8/1 çıktı.

 

Elbette mekandaki tek yabancı bendim. Önce biraz barda oturdum, sonra asma kata çıkıp kasabalı Moğol gençlerin eğlenmesini izledim. Bir ara yabancı olduğumu fark eden bir oğlan yanıma gelip nereli olduğumu sordu, bir süre Türk okulunda okumuş, benle tanıştığına sevindi, sempatiyle biraz sohbet ettik.

 

Pisti izlerken biraz sonra da yanıma bir kız geldi, nereli olduğumu sordu, konuşmak istedi. Üniversiteyi Rusya’da okumuş ve İngilizcesi çok iyi olan bu kızla oturup sohbet ettik. Pistte iki kız arkadaşı vardı, bir ara onların yanına gittik ama bizimle ilgilenmediler nedense. Sonra yine yukarı çıkıp oturduk, geceyarısı oldu ve disko kapanmaya başladı. Arkadaşları geldi ve kıza iyi geceler bile demeden masadaki sigaralarını alıp aniden gittiler. Biz konuşarak dışarı çıkarken baktım arkada bir güruh bağrışıyor, az önce benle konuşan oğlan kollarını iki yana açmış kalabalığı durdurmaya çalışarak bana birşeyler anlatmaya çalışıyor, ne olduğunu anlamadım, umursamadım. Kız “özür dilerim buradan senle birlikte çıkamam, malesef burada durum bu” dedi ve gitti. Ben dışarı çıktığımda 30-35 oğlan toplanmış beni bekliyordu. Bir tane İngilizce bilen sözcü seçmişler, “bizimle dövüşecek misin, eve mi gideceksin?” diye sakince sordu. Konuyu anlamaya çalışmak için biraz konuştum, “Moğolistan kızları bizimdir” gibi birşeyler söyledi. Saçmaladığını söyleyip oradan ayrıldım. O  kadar oğlan içeride bile yoktu, nasıl toplaştılar bunlar, bu nasıl bir zihniyettir, anlamadım. Moğol kızları kibar ama Moğolistan erkeklerinin bir kısmı epey hödük sanırım.

 

Gitmeden okuduğum Wikitravel’da “barlara yalnız gitmeyin, yanınızda Moğol olsun, karanlıkta yalnız yürümeyin, şu mekanlardan sakının” gibi uyarılar vardı, nedenini tam olarak anlamamıştım. Ulan Bator‘da tanıştığım Koreli oğlan sürekli kalabalıktan uzak duruyordu. CS’den tanıştığım bir kız, bara gitmeden önce mutlaka arkadaşlarını arıyor, “yanımızda en az bir Moğol erkek olması iyi olur” diyordu. Bu konudan daha sonra da bahsedeceğim.

 

 

Gelelim “Dokuz Beyaz Yak Kuyruğu” adlı sembole. Aşağıda gördüğünüz tug (туг) veya sulde (сүлд), tepesinde dairesel at veya yak kuyruğu kılı olan, Moğolistan’da önemli bir sembol. Beyaz olan “Yöson Khölt Tsagaan Tug” (Есөн хөлт цагаан туг) Dokuz Direkli Beyaz Sancak barış zamanını temsil ediyor ve eskiden hanlar çadırlarının (GER) önüne koyarlardı. Dokuz tane olması, Cengiz ve Timuçin zamanlarında orduda dokuz generalle (Orlok) temsil edilen dokuz Moğol göçebe kabilesinden geliyor.  “Dörvön Khölt Khar Sulde” (Дөрвөн хөлт хар сүлд) Dört Direkli Siyah Sancak ise savaş zamanında kullanılırdı. Orta Asya Türkleri bunlara bunçuk (bunchuk) ve kuta derlerdi.

 

 

Moğol güreşçilerine verilen ünvanlar:

 

	Seviye	Ünvan	Moğolca ünvan	Kazanma koşulu
1	Ulusal	Ulusun Yenilemez Devi	Улсын дархан аварга	Ulusal Naadam Güreşini 5 kez kazanmak
2	Ulusal	Ulusun Koca Devi	Улсын даян аварга	Ulusal Naadam Güreşini 4 kez kazanmak
3	Ulusal	Ulusun Okyanus Devi	Улсын далай аварга	Ulusal Naadam Güreşini 3 kez kazanmak
4	Ulusal	Ulusun Devi	Улсын аварга	Ulusal Naadam Güreşini 2 kez kazanmak
5	Ulusal	Ulusun Aslanı	Улсын арслан	Ulusal Naadam Güreşini 1 kez kazanmak
6	Ulusal	Ulusun Kartalı	Улсын гарьд	Ulusal Naadam Güreşinde 2. olmak
7	Ulusal	Ulusun Fili	Улсын заан	Ulusal Naadam Güreşinde yarı finale kalmak
8	Ulusal	Ulusun Doğanı	Улсын харцага	Ulusal Naadam Güreşinde çeyrek finale kalmak
9	Ulusal	Ulusun Şahini	Улсын начин	Ulusal Naadam Güreşinde 1/8 finale kalmak
10	İl	İlin Aslanı	Аймгийн арслан	İl Naadam Güreşini kazanmak
11	İl	İlin Fili	Аймгийн заан	İl Naadam Güreşinde ikinci olmak
12	İl	İlin Şahini	Аймгийн начин	İl Naadam Güreşinde yarı finale kalmak
13	İlçe	İlçenin Fili	Сумын заан	İlçe Naadam Güreşini kazanmak
14	İlçe	İlçenin Şahini	Сумын начин	İlçe Naadam Güreşinde yarı finale kalmak

 

Bundan sonra kırsalda, göçebe çadırında kalacağım..

 

Moğolistan yolculuğumun devamı için tıklayın: Keçi kesimi ve çadır yapımı.