Berlin Duvarı

Berlin Duvarı (Berliner Mauer) Doğu Almanya vatandaşlarının Batı Almanya’ya kaçmalarını önlemek için Doğu Alman meclisinin kararı ile 13 Ağustos 1961 yılında Berlin’de yapımına başlanan 43 km uzunluğundaki sınır duvarı. Soğuk Savaş döneminin en belirgin sembolü olup Batı’da yıllarca Utanç Duvarı (Schandmauer) olarak da anılan ve Batı Berlin’i abluka altına alan bu beton sınır, 9 Kasım 1989’da Doğu Almanya’nın, isteyen vatandaşların Batı’ya gidebileceğini açıklamasının ardından tüm tesisleriyle birlikte yıkıldı. Bu yazımda Berlin Duvarı neden yapıldı, nasıl ve neden yıkıldı sorularının yanıtları, çektiğim Berlin Duvarı fotoğrafları, ve yıkılışı belgesel filmleri var.

Berlin Duvarı Neden Yapıldı?

II. Dünya Savaşı’nın sonunda savaşı kaybeden Almanya ve başkenti Berlin işgal kuvvetlerince Amerikan, Fransız, İngiliz ve Sovyet bölgesi olarak dörde bölündü. Kısa süre sonra Batı ittifakı benzer olan yönetim birimlerini birleştirdi ve tek bir yönetim bölümüne dönüştürdü. Sovyetler Birliği ise bu birleşmeye karşı çıktı. Batılı işgal kuvvetleri Sovyetler’e karşı Almanya’yı tekrar inşaya girişip komünizme karşı karakol kurmayı amaçladı. Sovyetler de bu girişime karşı Doğu Almanya’da yeni bir rejim kurdu. Ekonomisi sosyalizme dayanan, siyasi yönetimi otoriter olan Doğu Almanya’dan Batı’ya kaçışlar büyük ölçüde Berlin’den gerçekleşiyordu.

Doğu ile Batı Almanya arasındaki katı sınır aslında 1952’de çizilmişti. 1950’lerin başında büyük bir ekonomik büyüme yakalayan Batı Almanya’ya sadece Berlin Metrosu’nu kullanarak Doğu Almanya’dan 1955 yılına kadar 270 bin insan kaçtı. Zamanla tel örgü ve yasalar Batı’ya kaçışı engelleyemez duruma geldi. Bunun üzerine bu kaçışları engelleyici bir duvar örme fikri, dönemin Sosyalist Birlik Partisi (SED) lideri Walter Ulbricht’in bir şeyler yapılması gerektiği konusunda Sovyet liderlerine danışması ve onaylarını alması sonucu ortaya atıldı. Sovyetler Birliği, Batı Berlin’i Doğu Almanya sınırları içinde bir fesat yuvası, kapitalizmin kalesi, karşı propaganda merkezi olarak gördüğü için Berlin Duvarı’nı örmeyi çözüm olarak benimsedi.

Berlin Duvarı’nın Yapılışı

Berlin Duvarı Doğu Almanya’nın içinde ABD güdümünde kapitalist Batı Berlin’i çevrelemek için, Doğu Almanya meclisinin kararıyla 12-13 Ağustos 1961’de bir gecede dikenli tel olarak örüldü. Planları tamamen gizlilik içinde gerçekleştirildi. Öyle ki SED genel sekreteri Walter Ulbricht’in 15 Haziran 1961’de, Doğu Berlin’deki bir konferansta Batı Berlinli muhabir Annamarie Doherr’in sorusuna verdiği yanıtta geçen “Niemand hat die Absicht, eine Mauer zu errichten” (kimsenin bir duvar inşa etmeye niyeti yok) cümlesi bunun açık kanıtı. Berlin Duvarı’nın (Berlin Wall) ilk hali geçişleri engellemeye yetmeyince yükseltilerek, mayınlar, köpekli askerler ve gözcü kuleleriyle geçiş tamamen engellendi. Yazımdaki renkli duvar fotoğraflarının tamamı benim çektiklerim, siyah beyaz olanlar ise tarihi resimler.

Aslında Berlin Duvarı’nın yapılışı tek seferde gerçekleşmedi; yıllar içerisinde dört farklı süreç ve şekilde inşa edildi.

1. Tel örgü (1961)
2. Güçlendirilmiş tel örgü (1962–1965)
3. Beton duvar (1965–1975)
4. Grenzmauer 75 (Border Wall 75, Sınır Duvarı 75) (1975–1989)

Resmi adı Stützwandelement UL 12.11 olan dördüncü duvar, Berlin Duvarı deyince en çok akla gelen, en gelişmiş ve son hali. Yapımına 1975’te başlanıp 1980’de tamamlanan Berlin Duvarı her biri 3.6 metre yükseklik ve 1.2 metre genişlikte 45.000 adet güçlendirilmiş beton bloktan oluşuyordu ve 16.155.000 Doğu Alman Markı (DDM), yaklaşık 3.638.000 Amerikan Dolarına mal oldu.

Savaş çıkarsa Doğu Alman ve Sovyet zırhlı araçlarının kolayca yıkıp karşıya geçebilmeleri için Berlin Duvarı bazı stratejik noktalarda daha zayıf yapılandırıldı.

Berlin Duvarı’ndan Kaçış

Berlin Duvarı ile ilgili Doğu’dan Batı’ya kaçışlarda en büyük dramlardan biri Bernauer Strasse’de yaşandı. Nitekim bu sokaktaki evler Doğu’da yer almalarına rağmen ön cepheleri Batı’daydı. İlk başlarda pencerelerden yaralanmayı ve sakatlanmayı göze alan kaçışlar oldu, sonraları bunu önlemek için evlerin pencereleri tuğlalandı. Kısa bir süre sonra ise bu evler tamamen yıkılarak yerlerine duvar örüldü. Doğu’dan Batı’ya kaçmak isterken yaşamını yitiren ilk kişi olarak bilinen Ida Siekmann, 22 Ağustos 1961’de burada can verdi. Günümüzde eski Berlin Duvarı’nın bu bölgesinde duvarın bazı kalıntıları ve konuyla ilgili bir müze bulunuyor.

Bavyeralı asker Hans Conrad Schumann Berlin Duvarı’nın yapımından sonraki ilk kaçaklardan. Dikenli tellerin üzerinden atladığı fotoğrafı soğuk savaşın en bilinen fotoğraflarından. Hatta kaçış videosu bile çekildi.

24 Ağustos 1961’de ise ilk kez silah gücüyle, 24 yaşındaki Günter Litfin’in Spree Nehri üzerinden kaçışı ölümcül olarak engellendi. Sınır nöbetçilerinin mermileriyle yaşamını yitiren son kişi ise, duvarın yıkılmasından 9 ay kadar önce 6 Şubat 1989’te kaçmaya çalışan Chris Gueffroy oldu. Berlin duvarını aşmak isterken can verenlerin sayısı hala kesin olarak bilinmemekle birlikte, en az 86 en fazla ise 238 kişi olduğu tahmin ediliyor. Duvar boyunca, burada yaşamını yitirenleri anımsatan pek çok küçük anıta rastlamak mümkün.

Batı Berlin’den Doğu Berlin’e kaçmaya çalışan ilk kişi yakalandı. İfadesinde “bi komünizme bakıp çıkıcaktım” diyen şahsın Türk olduğu anlaşıldı.

Berlin Duvarı Neden Yıkıldı?

Doğu Alman hükümeti son dönemine kadar bu duvarı, sosyalist Doğu’yu kapitalist Batı’ya karşı koruyan bir kalkan olarak gösterdi ve meşrulaştırmaya çalıştı. Oysa bu duvar ve Doğu Almanya’nın diğer sınırları kendi yurttaşlarının seyahat özgürlüğünü kısıtlayarak ülkeden çıkışlarını engelliyordu. 1989 yılı başlarında Alman Demokratik Cumhuriyeti Hükümeti, isteyen Doğu Almanya vatandaşlarının Sovyetler Birliği dahilindeki diğer Doğu Bloğu ülkelerine geçiş yapabilmesine izin verdi. Bu iznin çıkmasıyla beraber binlerce Doğu Alman vatandaşı Polonya,Çekoslavakya, Macaristan, Yugoslavya gibi ülkelerin başkentlerine akın etti ve buralarda bulunan Amerika, İngiltere, Fransa büyükelçiliklerine sığındı. Daha sonra bu sığınmacılar özel trenlerle Doğu Bloku dışındaki ülkelere kaçmaya başladılar. Kaçışın bu kadar yoğun olduğu bir durumda Doğu Almanya Hükümeti duruma bir çözüm bulmak için toplandı. Burada yaşayan insanlar artık bu şekilde zaten Doğu Almanya’dan çıkabildiklerine göre duvarın bir anlamı kalmamıştı.

Soğuk Savaş dönemini sona erdiren Sovyetler Birliği Devlet Başkanı Mihail Gorbaçov.

Berlin Duvarı’nın Yıkılışı

Doğu Almanya Hükümeti duvarın yıkılmasına onay verdi. 9 Kasım 1989’da bu kararı halka açıklamak üzere bir basın toplantısı düzenlendi. Duvarın yıkılışı kararı açıklandığı andan itibaren duvarın iki tarafında yüz binlerce insan birikmeye başladı. Gece yarısına doğru hükümet ilk olarak Brandenburg Kapısı’ndan başlayarak barikatları ve geçiş önlemlerini kaldırdı. Her iki Almanya tarafından yaklaşan insanlar duvarın üzerinde buluştular. İnsan seli bir saat içinde yüz binlere ulaştı. Duvarın yıkımına resmi olarak 13 Haziran 1990’da, daha önce de burada adı geçen Bernauer Strasse’de 300 Doğu Alman sınır askeri tarafından başlandı. Alman Demokratik Cumhuriyeti de duvarın yıkımından sonra çok fazla dayanamadı ve 13 Ekim 1990’da resmen sona erdi. Duvarın şehrin içinden geçen kısmı aynı yılın Kasım ayına kadar neredeyse tamamen ortadan kaldırıldı. Berlinliler onlarca yıl bölünmüşlüğün yara izlerini bir an önce sarmak istiyordu.

Almanya’nın birleşmesinden sonra Batı Almanya’dan ve uluslararası sermaye çevrelerinden Doğu’ya sermaye akışı gerçekleşti. Emeğin daha ucuz olduğu bu bölgelerde ücretler hâlâ Almanya’nın batı bölgelerine göre daha düşük seyrediyor. Halen Almanya’nın en yüksek işsizlik oranları doğu şehirlerinde. Aşağıda duvarda yıkılan ilk blok ve bir devrin kapanışının belgeseli görülüyor.

Berlin Duvarı yıkılışı Türkçe belgesel film

Berlin Duvarı Kalıntıları ve Gezilecek Yerler

Günümüzde Berlin Duvarı sosyal açıdan yer yer kendini fark ettiriyor olsa da, fiziksel olarak hemen hemen hiç algılanmıyor. Bir zamanlar duvarın şehrin tam ortasından geçtiği yerler bugün yeniden imara açılmış, yerini bina, meydan ve sokaklara bırakmış durumda, diğer yerler genelde yeniden kullanıma girmiş yol ya da yeşillendirilmiş park alanı. Duvarın kimi kesimleri anıtsal amaçlı olarak yerinde bırakıldı:

• Bernauer Strasse/Ackerstrasse
• Bernauer Strasse/Gartenstrasse
• Bösebrücke, Bornholmer Strasse
• Checkpoint Charlie sınır geçiş kapısı, buradaki ABD sektörüne ait kontrol kulübesi orijinal değil, orijinali Müttefikler Müzesi’nde.
• Friedrichstrasse/Zimmerstrasse
• Schützenstrasse
• East Side Gallery, Ostbahnhof ve Warschauer Platz arasında Spree ırmağı kıyısınca uzanıyor.
• Invalidenfriedhof, Scharnhorststrasse 25
• Mauerpark, Eberswalder Strasse/Schwedter Strasse
• Niederkirchner Strasse/Wilhelmstrasse
• Parlament der Bäume, Konrad-Adenauer-Strasse, buradaki duvar kalıntıları Berlin’in farklı kesimlerinden getirildi. Sadece buradan geçen yol, gerçekten de iç ve dış duvarın arasında yer alıyordu.
• Potsdamer Platz
• Leipziger Platz (kuzey yarısında)
• Stresemannstrasse
• Erna-Berger-Strasse
• Schwartzkopffstrasse/Pflugstrasse, evlerin arka bahçesinde.
• St.-Hedwigs-Friedhof / Liesenstrasse

Yukarıda adı geçen kalıntılardan bir kısmı önümüzdeki dönemde de yerlerinden sökülmeye devam edecek. İç ve ama genelde daha çok dış duvarın geçtiği yerler, genel olarak asfalt ya da çimenler üzerinde özel taşlarla, ara ara da yere Berliner Mauer 1961-1989 yazısı işlenmiş bronzdan levhalarla işaretli.

Özel olarak dikilen tabelalarda, duvara ilişkin bilgiler var. Eski duvar hattı boyunca yer alan çok sayıda müzede duvar hakkında önemli belge, fotoğraf ve benzeri kaynaklar yer alıyor. Sokak köşelerinde rastlanabilecek gri-beyaz “Mauerweg” levhaları da bir zamanlar buradan duvarın geçtiğini gösteriyor.

43 kilometrelik duvarın kimi blok parçaları Brandenburg eyaletinde bir depoda; ancak duvar kalıntılarının bir kısmı başta ABD olmak üzere çeşitli ülkelere satıldı ve o ülkelerde birbirinden farklı amaçlı mekanlarda sergileniyor. Bende de kartpostalın ortasındaki saydam bölmeye yerleştirilmiş bir parça var, daha önce Alman arkadaşım vermişti.

Komünist ülkelerin devlet adamları ve başkanları arasında, sosyalist devletler arasındaki özel bağı gösteren sosyalist kardeşlik öpüşü (socialist fraternal kiss) denen bir selamlaşma şekli vardı. Normalde sarılarak üç kez yanaktan öpme şeklindeydi. Nadir durumlarda iki lider çok yakın olduklarını göstermek için dudaktan da öpüşürdü. Doğu Almanya lideri Erich Honecker ve Sovyetler Birliği Başkanı Leonid Brejnev dudaktan öpüşerek bu fotoğrafı dünyaca ünlü hale getirdiler. Duvarda graffiti olarak bunun resmi de var ve adı  My God, Help Me to Survive This Deadly Love yani Tanrım Bu Ölümcül Aşka Dayanmam İçin Yardım Et.

Ayrıca duvar parçaları anı olarak şilt halinde satılıyor. Bunun dışında, zamanında duvar boyunca yer alan çok sayıda gözetleme kulesinden sadece beşi yine anıtsal amaçlı olarak ayakta duruyor. Nasıl gidilir sorusunun yanıtları için yazdım: Berlin Ulaşım Rehberi

• Treptow ile Kreuzberg ilçeleri arasında, günümüzde park haline getirilmiş sınır bölgesinde, Puschkinallee’nin bitiminde.
• Kieler Strasse’de Federal Askeri Hastane’nin ziyaretçi otoparkı ile kanal arasındaki ara bölgede. Günter Litfin’e ithaf edilmiş.
• Potsdamer Platz’ın hemen yakınında Erna-Berger-Strasse’de. Trafiği engellediği için asıl yerinden birkaç metre kaydırılmış.
• Henningsdorf ilçesinde, Havel’in kuzey uzantısı Nieder Neuendorf gölünün doğu kıyısında. Burada iki Almanya arasındaki sınır tesislerini konu alan sürekli bir sergi var.
• Berlin’in kuzeyindeki banliyölerinden Hohen Neuendorf’ta şehir sınırında, yeniden yeşillendirilen ve Alman çevreci gençler kulübüne ait park alanında.

Duvarı ve şehri kolay gezmek isterseniz: Berlin Turları

Berlin Duvarı’nın Türkiye Ekonomisine Etkisi

Berlin Duvarı’nın Türkiye’yi yakından ilgilendiren ve pek bahsedilmeyen bir yönü de var. Duvar yapılmadan önce Batı Almanya endüstrisi ucuz ve niteliksiz iş gücünü Doğu Berlin’den kaçanlardan sağlıyordu. Duvarın inşası ile birlikte kaçışlar büyük oranda azaldı ve Batı Almanya devleti Türkiye’den işçi istedi. Türkiye önemli bir işsiz nüfusunu Almanya’ya gönderdi. Almanya’da yaşayan ve çalışan göçmen Türk işçileri biriktirdikleri paraları Türkiye’ye göndererek ülkeye ciddi bir varlık akışı yarattılar.

Berlin seyahat yazılarımdan: Berlin Gezi Notları

Berlin Duvarı ile İlgili Filmler ve Belgeseller

• Der Himmel Über Berlin (Berlin Üzerinde Gökyüzü), 1987, Batı Almanya
• Der Tunnel (Tünel), 2001, Almanya
• Good Bye Lenin! (Hoşçakal Lenin), 2003, Almanya sinema filmi
• Das Leben der Anderen (Başkalarının Hayatı), 2006, Almanya
• Die Frau vom Checkpoint Charlie (Checkpoint Charlie’deki Kadın), 2007, Almanya
• Das Wunder von (Berlin Mucizesi), 2008, Almanya
• Gotcha!, 1985, ABD
• Polizei (Polis), 1988, Türkiye-Batı Almanya

Berlin Duvarı Türkçe 3 boyutlu anlatımı.

Berlin Duvarı Türkçe belgesel filmi.

Diğer Berlin yazılarımı da öneririm.